მაქს ვებერი დაიბადა 1864 წელს შეძლებული გერმანელი ბიურგერის ოჯახში. დაამთავრა ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტი, სადაც საფუძვლიანად დაეუფლა იურისპრუდენციას, ფილოსოფიას, პოლიტეკონომიასა და ეკონომიკის ისტორიას. 1894 წლიდან იგი ფრაიბურგის უნივერსიტეტის პროფესორია, ხოლო 1896 წლიდან ჰაიდელბერგისა.

ორი წლის შემდეგ მძიმე სულიერი აშლილობის გამო თავს ანებებს პედაგოგიურ მოღვაწეობას და მას მხოლოდ სიკვდილამდე ერთი წლით ადრე უბრუნდება, ამჯერად უკვე მიუნხენის უნივერსიტეტში. მაქს ვებერი გარდაიცვალა 1920 წელს.

„ფორმალური რაციონალობა“ მაქს ვებერი საყოველთაოდ ცნობილია, როგორც უნივერსალურად განსწავლული საზოგადოებათმცოდნე; უწინარეს ყოვლისა, ის არის ე.წ. სამოქალაქო საზოგადოების ანდა, როგორც თვითონ უწოდებს, კაპიტალიზმის თეორეტიკოსი, და ამავე დროს, მისი ერთ-ერთი ყველაზე დიდი კრიტიკოსი.

რა არის კაპიტალიზმი? ანუ, როგორც ვებერი ამბობს, რაშია მისი გონი? კაპიტალიზმის, ანდა სამოქალაქო საზოგადოების გონი არის „რაციო“, გონება, მაგრამ რა არის თავად ამ გონების არსი? საზოგადოდ, გონების არსება არის წესრიგი; ამ კერძო შემთხვევაში კი ე. ი. სამოქალაქო საზოგადოებასთან არსობრივ მიმართებაში, გონება სხვა არაფერია, თუ არა კალკულაცია ე.ი. ზუსტი გამოთვლა და ანგარიში.

სამოქალაქო საზოგადოება განიმარტება, როგორც აღებ-მიცემობაზე დამყარებული სოციუმი. მაგრამ რაღაცნაირი აღებ-მიცემობა საზოგადოებრივი განვითარების ყოველი ეტაპისთვის იყო დამახასიათებელი. რა განასხვავებს აღებ-მიცემობის, ანდა გაცვლის „სამოქალაქო ტიპს“ მისი სხვა ფორმებისაგან? ის, რომ სამოქალაქო აღებ-მიცემობა ემყარება „აბსოლუტური კალკულაციის“, ანდა „უკიდურესობამდე მიყვანილი“ ანგარიშის პრინციპს. კაპიტალიზმი არის რაციონალური ანუ ანგარიშიანი მისწრაფება კაპიტალის ანდა სარგებლის მოხვეჭისაკენ.

თავისთავად აღებული, „სარგებლისადმი მისწრაფება“ არ არის სამოქალაქო საზოგადოების სპეციფიური ნიშანი, რაკი ასეთი მისწრაფება ყველა გარდასულ ეპოქაშიც არსებობდა და ახლაც არსებობს, მაქს ვებერი მას უწოდებს „ირაციონალურ სწრაფვას“; ხოლო კაპიტალიზმის გონს შეადგენს სწორედ ამგვარი „ირაციონალური სწრაფვის“ მოთოკვა მისი „რაციონალური რეგლამენტირება“.

ამრიგად, „სამოქალაქო სოციუმის“ სპეციფიკა არის „ფორმალური რაციონალობა“. რაში მდგომარეობს იგი? რაციონალობაზე უკვე ითქვა რომ იგი ნიშნავს გასავალშემოსავლის ზუსტ კალკულაციას, ე.ი. მის ამომწურავ რაოდენობრივ გაანგარიშებასა და აღრიცხვას. ხოლო რაც შეეხება „ფორმალურს“, ვებერის მიერ იგი გააზრებულია იმგვარი „მატერიალურისადმი“ დაპირისპირებაში, რაგვარადაც იგი ფენომენოლოგიას ესმის. ამ აზრით, „მატერიალური“ იგივეა, რაც შინაარსი, მიზანი, რომელიც რაიმე ქმედების მიღმა ძევს და ამ ქმედებას საზრისით აღავსებს. ამრიგად „არამატერიალური“, ანდა „ფორმალური“ ქმედება ეს ისეთი რამაა რასაც თავისი თავის მიღმა არა აქვს არავითარი შინაარსი თუ მიზანი; ისაა შინაარსისგან და მიზნისგან დაცლილი მოქმედება. ე.ი. „ფორმალური რაციონალობა“ არის თვითკმარი, თვითშინაარსისა და თვითმიზნის მქონე რაციონალობა, ანდა მოკლედ - თვითმიზნური რაციონალობა; რაციო ანდა ზუსტი კალკულაცია თვით არის თავისი თავის ფორმაცა და შინაარსიც.

ამ ძირითადი ნიშნის ე.ი. „ფორმალური რაციონალობის“ მიხედვით მაქს ვებერი ერთმანეთისაგან განასხვავებს ორი ტიპის საზოგადოებას: ტრადიციულს და ინდუსტრიულს.

ტრადიციულ საზოგადოებათა თუ მეურნეობის ტრადიციულ ფორმათა ძირითადი ნიშანი ისაა, რომ ისინი მატერიალურად არიან ორიენტირებულნი, მატერიალური ზემოთ დახასიათებული მნიშვნელობით; ე.წ. „ფორმალური რაციონალობა“ კი „ინდუსტრიული სოციუმის“ სპეციფიკაა. რაღაც ფორმით და დოზით „რაციონალობა“ ადამიანთა თანაცხოვრების ყოველ ეტაპისა და დონისათვისაა დამახასიათებელი. მაგრამ თანაცხოვრების ევროპული წესისათვის მის თანამედროვე მდგომარეობაში ნიშანდობლივია ის, რომ ამგვარი თანაცხოვრება თავად არის მოწყობილი და ორგანიზებული, როგორც უახლესი კაპიტალისტური საწარმო; ცხოვრება წარმოებაა, რომლის ყველა შრე, დაწყებული ეკონომიკურიდან დამთავრებული რელიგიურით გამსჭვალულია სრული და უპირობო რაციონალიზმით. რამ გამოიწვია „რაციონალიზმის“ ამგვარი უკიდურესი ფორმის ჩამოყალიბება? სწორედ ამ პუნქტში მაქს ვებერის გონითს თვალსაწიერში შემოდის ისეთი მომენტი, რომელიც მას „სამოქალაქო საზოგადოების“ თეორეტიკოსიდან მის ყველაზე მწვავე კრიტიკოსად აქცევს; ეს არის ადამიანური ყოფიერების რელიგიური ასპექტი.

„რაციონალური რელიგიურობა“

მაქს ვებერი თვლის, რომ ყოველი საზოგადოებრივი ორგანიზაცია ემყარება აზროვნების განსაკუთრებულ ტიპს ე.წ. „სამეურნეო აზროვნებას“, რასაც იგი „მეურნეობის ეთოსს“ უწოდებს; იგი სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანთა თანაცხოვრების ამა თუ იმ წესის „მეურნეობრივი ზნეობა“.

„სამეურნეო ეთოსისა“ თუ „მეურნეობრივი ზნეობის“ ბირთვს ქმნის „რელიგიური ორიენტირი“. ამრიგად, ყოველი საზოგადოების სამეურნეო წყობას აფუძნებს „რელიგიური ეთოსი“. მაქს ვებერის მთავარი ნაშრომის: „მსოფლიო რელიგიათა სამეურნეო ეთიკა“ დედა-აზრი სწორედ ესაა. მსოფლიო რელიგიები იმით განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, თუ რომელი საწყისი სჭარბობს ამა თუ იმ მათგანში. ვებერი ოთხი სახის საწყისს განასხვავებს; ესენია: 1) რიტუალურ-საკულტო; 2) ასკეტური; 3) მისტიკურ-ჭვრეტითი; და 4) ინტელექტუალურ-დოგმატური. მსოფლიო რელიგიათა სტრუქტურაში მან აღმოაჩინა ე.წ. „რაციონალიზაციის ტენდენცია“.

ამგვარი ტენდენცია ჩანასახის ფორმით თითქმის ყველა რელიგიაშია, მაგრამ სისტემური პრინციპის სახე მან მხოლოდ ქრისტიანობის ერთ-ერთ აღმსარებლობაში, კერძოდ კი პროტესტანტიზმში მიიღო. სწორედ პროტესტანტობისთვის დამახასიათებელმა „აღმსარებლობის რაციონალიზაციამ“ განაპირობა „ფორმალური რაციონალობის“ დაფუძნება, რაც თავის მხრივ წარმოადგენს „სამოქალაქო სოციუმის“, ანდა კაპიტალიზმის გონს. თანამედროვე დასავლეთისთვის დამახასიათებელია რელიგიურობის განსაკუთრებული ტიპი ე.წ. „რაციონალური რელიგიურობა“. რაში მდგომარეობს იგი? ვებერი მიიჩნევს, რომ ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად საჭიროა, გაიხსნას რელიგიური „ხსნის მექანიზმი“. ხსნა ანდა ცხონება ორნაირად შეიძლება მიიღო: პიროვნული ძალისხმევით, ისე როგორც ესაა ბუდიზმში; ანდა შუამავლის ე.ი. ეკლესიის გზით, როგორც ეს ქრისტიანობაშია. ხსნის ორივე ამ თეორიის არსობრივი შერწყმის შედეგად, ვებერის თანახმად, დასავლეთში ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული რელიგიურ-ეთიკური პოზიცია პროტესტანტიზმის სახით, რომელმაც ადამიანური თანაცხოვრების მთელი სამეურნეო-ეკონომიკური სისტემა არათუ მარტო ჩართო „სულის ცხონების“ თეორიაში, არამედ ამ თეორიის ბირთვადაც აქცია. ეკონომიკური სარგებლის მოპოვება პროტესტანტიზმის მიერ განიხილება, როგორც ღვთაებრივი მოწოდება ყოველი ინდივიდუალურ-პიროვნულად მეურნე ადამიანისათვის.

პროტესტანტიზმში თავი მოიყარა და ერთადერთი მაფუძნებელი პრინციპის სახე მიიღო რაციონალობის ყველა ტრადიციულმა ნაირსახეობამ; მასში ერთმანეთს შეერწყა ანტიკური მეცნიერება, რომელიც იმ თავითვე ორგანულ კავშირშია მათემატიკასა და ტექნიკასთან; რომაული რაციონალური სამართალი და მეურნეობის წარმართვის რაციონალური ხერხი, რომელიც წარმოიშვა სამუშაო ძალის წარმოების საშუალებისაგან მოწყვეტის შედეგად. რაციონალობის სამივე ამ ელემენტის საფუძველია ე.წ. „რაციონალური რელიგიურობა“ ანდა რელიგიური ხსნის მაკალკუირებელ-საგამომთვლელო თეორია. „ფორმალური რაციონალობა“ და „რაციონალური რელიგიურობა“ განაპირობებს ადამიანის ადამიანზე ბატონობისა და ამ ბატონობის ლეგიტიმაციის გან საკუთრებულ ტიპს ე.წ. „რაციონალურ ლეგიტიმურობას“.

 „რაციონალური ლეგიტიმურობა“

აუცილებელია მივუთითოთ იმ შინაგან წინააღმდეგობაზე, რომელიც არსებობს ერთი მხრივ რაციოს, გონებასა და მეორე მხრივ, რელიგიურ, თეოლოგიურ საწყის შორის. ამ წინააღმდეგობის გაცნობიერებამ, როგორც მკვლევარები მიუთითებენ, განაპირობა თავად მაქს ვებერის, როგორც აქტიური პოლიტიკოსის (იგი გერმანიის სოციალდემოკრატიული პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი იყო) მძაფრი შინაგანი ტრაგიზმი. რაშია ამ წინააღმდეგობის არსი? იმაში რომ სახელმწიფოებრივი, იურიდიული თუ სამეურნეო გონება არ არის თვითკმარი საფუძვლის მქონე; როგორც ასეთი, იგი შინაგანად ყოველთვის ესწრაფვის „რელიგიური ეთოსის“ მხრივ თეოლოგიურ დაფუძნებას, ე.ი. მთავარი საკითხი არის არა რაციოს, გონების მხრივ სოციუმის დაფუძნება, არამედ ის, თუ რა ტიპის „რელიგიური ეთოსის“ მიერაა დაფუძნებული თავად ეს გონება. ზუსტად ასევეა ბატონობის ლეგიტიმაციის შემთხვევაშიც. საზოგადოდ, ლეგიტიმური ბატონობა, ეს არის ძალაუფლების ისეთი ტიპი, რომლის კანონიერება მომდინარეობს იმ პირთა თავისუფალი ნებიდან, რომელთა მიმართაც ეს ბატონობა ხორციელდება; მასში მთავარია ე.წ. „მოლოდინის ეფექტი“ ე.ი. „ბატონობის სუბიექტი“ თავის ქმედებაში ელის იმას, რომ ბატონობის მისეული უფლება აღიარებული და გაზიარებული იქნება. მაგრამ საიდან მომდინარეობს ბატონობის ამგვარი უფლება? მისი წყარო შეიძლება იყოს ტრადიცია, რომელიც ოდითგანვე არსებობს რელიგიურად ხელდასმული წესრიგისა და სახელისუფლებლო წეს-ჩვეულებათა სახით.

ტრადიციული ბატონობის ყველაზე გავრცელებულ სახეობად ვებერი მიიჩნევს ე.წ. „პატრიარქალურ ბატონობას“. მისი სტრუქტურა ასეთია: რელიგიურად ხელდასმული ხელისუფალი  მსახურები და ქვეშევრდომები. ლეგიტიმურობის ეს ტიპი განსაკუთრებული სიმტკიცითა და მდგრადობით გამოირჩევა.

შეიძლება ბატონობის წყაროდ გვევლინებოდეს „ქარიზმა“, ანდა „ღვთაებრივი ნიჭი“, ეს იქნება ე.წ. „ქარიზმატული ბატონობა“. იგი ემყარება ადამიანის ექსტრაორდინალურ პიროვნულ უნარს, ბატონობის ამ ტიპისთვის ნიშანდობლივია წინასწარმეტყველური ფორმა: „გესმათ რამეთუ თქმულ არს... ხოლო მე გეტყვით თქვენ...“; „მე გეტყვით...“ გულისხმობს რელიგიურად ხელდასმული თუ კანონით გარანტირებული წესრიგის წინააღმდეგ გამოსვლას. ამიტომ ვებერის მიერ „ხარიზმა“ განიხილება, როგორც „რევოლუციური ელემენტი“.

ბატონობის ორივე ეს ტიპი, ტრადიციული და ხარიზმატულიც, ხასიათდება ერთი საერთო ნიშნით; იგი ემყარება მებატონისა და ბატონობაში მყოფის პიროვნულ მიმართებებს ე.ი. მათში მთავარია პიროვნული მომენტი. ბატონობის მესამე ტიპია ე.წ. „ლეგალური ბატონობა“, რომელშიც მთავარია არა პიროვნული, არამედ ფორმალურ-სამართებლივი საწყისი ე.ი. კანონი; იგი გულისხმობს ადამიანებს შორის ბატონობითი ურთიერთობის კალკულაციას, ე.ი. მის წარმართვას მეთოდურად, ზუსტი ანგარიშის პრინციპზე დამყარებით. კანონის საფუძვლად აღებულია „მაკალკუირებელი გონება“ და არა „თეოლოგიური ელემენტი“. ბატონობის ეს ფორმა დამახასიათებელია თანამედროვე ევროპული სახელმწიფოებისათვის.

„ლეგალური ბატონობის“ ყველაზე წმინდა ტიპია ე.წ. „ბიუროკრატიული აპარატი“. მაგრამ ვებერი ყველგან ხაზგასმით მიუთითებს, რომ ბატონობის ბიუროკრატული ტიპი მაინც არ არის თვით საფუძველის მქონე; ბიუროკრატიული აპარატის თავში დგას ან მემკვიდრეობითი მონარქი; ან საყოველთაო სახალხო არჩევნებით არჩეული პრეზიდენტი, ანდა პარლამენტი.

ვებერის მიერ ხაზგასმა იმისა, რომ ბატონობის ეს სამი ტიპი არსად გვხვდება წმინდა სახით, სულაც არ არის უწყინარი მოვლენა; არამედ იგი შეიცავს მითითებებს არსობრივი ხიფათის თაობაზე: ბატონობის იდეალური ტიპის სრული ემპირიული ხორცშესხმისა და განხორციელებისაკენ მისწრაფება ყოველთვის მთავრდება აბსოლუტური პოლიტიკური კატასტროფით. ამიტომაც იყო, რომ ვებერი არაერთგზის დაჟინებით მიუთითებდა თანამედროვე სამართლებრივ სახელმწიფოებში ლეგიტიმურობის უმყარსა და სუსტ ხასიათზე; მიუხედავად იმისა, რომ ლეგიტიმურობის ბიუროკრატიულ ფორმას იგი ყველაზე შესაფერისად მიიჩნევდა ინდუსტრიული საზოგადოებისათვის; მაინც აღიარებდა მისი „გამაგრების“ საჭიროებას; ლეგიტიმურობის ამგვარი „გამმაგრებლის“ როლში თავისი სამშობლოსათვის მას წარმოედგინა მონარქის, როგორც სახელმწიფოს მეთაურის ინსტიტუტის შენარჩუნება. ვფიქრობთ, უპრიანი იქნებოდა ქართველი პოლიტიკოსები უფრო ჩაღრმავებოდნენ ბატონობის ლეგიტიმაციის არსსა და მის პერსპექტივებს ჩვენი ქვეყნისათვის.

„ფორმალური რაციონალობა“, „რაციონალური რელიგიურობა“ და „რაციონალური ლეგიტიმურობა“ თავს იყრის „სამოქალაქო რაციონალიზმში“, რომელიც მაქს ვებერის მიერ განიხილება, როგორც „ევროპის ხვედრი“. ამიტომ, თუ საქართველო ნამდვილად მიისწრაფვის გახდეს ევროპული საზოგადოების სრულუფლებიანი წევრი, მაშინ აუცილებელია ჩავუკვირდეთ ევროპის ხვედრს, რაციონალიზმს და მეორე მხრივ - ძირეულად გამოვიკვლიოთ ამჟამადაც და ისტორიულადაც რა გვხდომია წილად, რა არის ჩვენი ხვედრი.

ამგვარ დაფიქრებაში მაქს ვებერი ჩვენი თანამედროვეა. მისი თხზულება: „პოლიტიკა, როგორც მოწოდება და ხელობა“ სწორედ ერთ-ერთი ისეთი ნაწარმოებია რომელიც დასახელებული მიმართულებით ბევრ ანალოგიას ბადებს და სერიოზულ საფიქრალს აღძრავს. ეს თხზულება მაქს ვებერმა მოხსენების სახით წაიკითხა 1918 წელს მიუნხენის უნივერსიტეტში. მის უშუალო მიზანს წარმოადგენდა, ეჩვენებინა სტუდენტებისათვის, თუ რაში მდგომარეობს მათი, როგორც მომავალი მეცნიერებისა და პედაგოგების დანიშნულება.

თხზულების მთელი „გონითი ღერძი“ აგებულია სიტყვა „Beruf“-ის ორმნიშვნელობაზე; ვებერი მიიჩნევს, რომ ამგვარი ორმნიშვნელობა არ არის შემთხვევითი მოვლენა, იგი მომდინარეობს პროტესტანტობიდან; რომელშიც ყოველი ხელობა განიხილება, როგორც ღვთაებრივი მოწოდების, დანიშნულების აღსრულება ამ ქვეყნად. ქართულში სიტყვა „ხელობას“, ბუნებრივია, არა აქვს ამგვარი დატვირთვა. ამიტომ მთარგმნელმა Beruf გადმოიტანა ორი სიტყვით: „მოწოდება და ხელობა“.

პირველი რაც თვალში გვეცემა ვებერის ამ თხზულების წაკითხვის შემდეგ, ისაა, რომ სპეციფიკურმა ისტორიულმა პირობებმა და ჩვენმა ხასიათმაც შედეგად ის მოიტანა, რომ ჩვენში ყველა ან თითქმის ყველა თვლის თავს მოწოდებით პოლიტიკოსად; მაგრამ არავინ, ან თითქმის არავინ არის ხელობით პოლიტიკოსი ე.ი. „პროფესიონალი პოლიტიკოსი“, ხოლო იმ ხალხის არ ყოფნა, რომელთათვისაც პოლიტიკა ერთდროულად მოწოდებაცაა და ხელობაც, ჩვენი პოლიტიკური ცხოვრების ყველაზე არსებითი ნაკლი, გნებავთ მისი ტრაგიზმია. ჩვენი პოლიტიკურ-სამეურნეო ცხოვრების ასევე არსობრივი წინააღმდეგობაა დაპირისპირება ე.წ. „დარგის“ მნეებსა და პოლიტიკურ მოხელეებს შორის. ეს ის ვითარებაა, როცა ერთ დროს არალეგალური, ახლა კი პოლიტიკურ ხელისუფლებაში მოსული პარტიის რომელიმე სტაჟიან მოხელეს პრეტენზია აქვს სახალხო მეურნეობის ესა თუ ის დარგი მართოს; ანდა პირიქით, როცა ძველი სისტემის სტაჟიან სამეურნეო მუშაკს, რაკი მისი მოდერნიზებული პარტია ხელისუფლების სათავეში მოსულა, ებადება ამბიცია იმისა, რომ წამყვანი ადგილი დაიჭიროს ქვეყნის პოლიტიკურ ხელმძღვანელობაში. ეს წინააღმდეგობანი ჩანასახში მყოფი სახელმწიფოებრიობის დამანგრეველ ძალას შეიცავენ და ამიტომ აუცილებელია მათი გაცნობიერება.

ამ და მსგავს წინააღმდეგობათა გაცნობიერებაში ქართველ მკითხველს დაეხმარება მაქს ვებერის თხზულება, რომლის ქართულ თარგმანსაც მას ვთავაზობთ.

თემურ ფიფია †

გიორგი ბარამიძე